مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

باسمه تعالی و له الحمد

باعرض سلام

استاد، بین آیاتی که نور در وجه معنایی ایمان و آیاتی که نور در وجه معنایی هدایت الهی به کاررفته است، واقعاً مشکل پیدا کردم. مثلا آیه 257 بقره نور را در وجه معنایی ایمان گرفتم با توجه به منابع منتها به من گفته می شود، به معنی هدایت الهی است، با توجه به کدام همنشین به معنی هدایت آمده؟ یا آیه 28 الحدید چرا نور مؤمنین در روز قیامت؟

پاسخ

به طور کلی اگر در استعمال لفظی به جای لفظ دیگر به کار رفته، نشانه ترادف آن دو لفظ است. عنایت داشته باشید که گاهی به جهت تنوع تعبیر و پرهیز از تکرار یک لفظ به جای آن از لفظ دیگری که مترادف آن است، استفاده می شود. بنابراین اگر در سیاق آیه ای سخن از ایمان است و بعد به جای آن لفظ نور آمده است، این حاکی از ترادف ایمان و نور است. همین طور اگر در سیاق آیه ای سخن از هدایت است و بعد به جای آن از نور استفاده شده است، این حاکی از ترادف هدایت و نور در آن سیاق است.

حال به بررسی دو مثال ذکر شده در سئوال می پردازیم.

سیاق آیه بقره چنین است: لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ فقد استَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى لاَ انْفِصامَ لَها وَ اللَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ * اللَّهُ وَلِیُّ الَّذینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَ الَّذینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُماتِ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ (بقره، 256-257)

چنان که ملاحظه می شود، در سیاق آیه مورد بحث از رشد(هدایت) و غیّ(گمراهی) سخن گفته شده است؛ بنابراین در اینجا مراد از ظلمات گمراهی ها و مراد از نور هدایت است.

آیه حدید هم چنین است: یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ (حدید، 28)

در این آیه گفته شده است که به شما نوری داده خواهد شد که با راه بروید و این نور بر اثر تقوا و ایمان دانسته شده است. واضح است که در اینجا سخن از تاریکی شب و روشنایی روز نیست تا مراد از «نور» در آن معنای حقیقی اش یعنی روشنایی حسی مثل خورشید باشد؛ بلکه سخن از تقوا و ایمان است؛ لذا نور در چنین سیاقی به معنای مجازی اش یعنی هدایت به کار رفته است. در سیاق خود آیه سخن از قیامت نیست تا گفته شود، مراد اعطای یک موهبت و نعمتی در قیامت است. بنابراین به نظر می رسد، مراد از نور در اینجا عبارت از هدایت ناشی از ایمان و تقوا در دنیاست؛ چنان که در جای دیگر آمده است: أَ وَ مَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یَمْشی بِهِ فِی النَّاسِ کَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُماتِ لَیْسَ بِخارِجٍ مِنْها کَذلِکَ زُیِّنَ لِلْکافِرینَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ (انعام،122)

آیه مورد بحث در معنا نظیر این آیه است: یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً وَ یُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظیمِ (انفال،29).

در این آیه گفته شده است، اگر تقوا پیشه کنید، خداوند برای شما فرقان یعنی هدایت قرار می دهد.

ظاهراً کسانی که مراد از نور را در آیه مورد بحث، یک موهبت الهی در قیامت گرفته اند، با استناد به کاربرد نور در این معنا در چند آیه قبل از آن است؛ چنان که آمده است: یَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ یَسْعى نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ بُشْراکُمُ الْیَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا اْلأَنْهارُ خالِدینَ فیها ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ * یَوْمَ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ لِلَّذینَ آمَنُوا انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ قیلَ ارْجِعُوا وَراءَکُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ باطِنُهُ فیهِ الرَّحْمَةُ وَ ظاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذابُ * یُنادُونَهُمْ أَ لَمْ نَکُنْ مَعَکُمْ قالُوا بَلى وَ لکِنَّکُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَکُمْ وَ تَرَبَّصْتُمْ وَ ارْتَبْتُمْ وَ غَرَّتْکُمُ اْلأَمانِیُّ حَتَّى جاءَ أَمْرُ اللَّهِ وَ غَرَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ (حدید، 12-14)

یا در ادامه آمده است: وَ الَّذینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ وَ الَّذینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحیمِ (حدید، 19)

نظیر آن در سوره دیگر نیز چنین آمده است: یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً عَسى رَبُّکُمْ أَنْ یُکَفِّرَ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ یُدْخِلَکُمْ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا اْلأَنْهارُ یَوْمَ لا یُخْزِی اللَّهُ النَّبِیَّ وَ الَّذینَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ یَسْعى بَیْنَ أَیْدیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا وَ اغْفِرْ لَنا إِنَّکَ عَلى کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدیرٌ (تحریم، 8)

منتها همنشین های نور در آیه مورد بحث با این آیات متفاوت است. در این آیات به صراحت سخن از این است که آن نور در قیامت به مؤمنان داده می شود؛ حال آن که در آیه مورد بحث سخن از این نیست که در قیامت به آنان داده خواهد شد.